October 15, 2025
Nguyễn Lê Thanh Hải
Khoa Luật Kinh tế, Trường Đại học Kinh tế - Luật, ĐHQG-HCM
Trần Thúy Hằng
Khoa Luật Kinh tế, Trường Đại học Kinh tế - Luật, ĐHQG-HCM
Nguyễn Đức Hiệp
Khoa Luật Kinh tế, Trường Đại học Kinh tế - Luật, ĐHQG-HCM
1. Mở đầu
Trong bối cảnh suy giảm đa dạng sinh học đang diễn ra trên toàn cầu, việc bảo vệ động vật rừng nguy cấp, quý, hiếm trở thành một yêu cầu cấp bách không chỉ về mặt sinh thái mà còn về trách nhiệm pháp lý của mỗi quốc gia. Việt Nam sở hữu hệ sinh thái phong phú với nhiều loài động vật đặc hữu, trong đó có gà lôi trắng (Lophura nycthemera) - loài chim rừng có giá trị bảo tồn cao. Tuy nhiên, tình trạng săn bắt, nuôi nhốt và buôn bán trái phép các loài nguy cấp vẫn diễn biến phức tạp, đặt ra nhiều thách thức cho hệ thống pháp luật và công tác thực thi.
Vụ việc Thái Khắc Thành ở Nghệ An bị truy tố vì nuôi và buôn bán gà lôi trắng là một minh chứng điển hình, cho thấy xung đột trong việc áp dụng các văn bản pháp luật mới và sự tranh cãi về tính hợp lý của chế tài. Từ vụ việc này, bài nghiên cứu sẽ tập trung làm rõ: quy định pháp luật hiện hành về bảo vệ động vật hoang dã, các tiêu chí để Tòa án xác định hành vi vi phạm trong lĩnh vực này, cũng như các khung chế tài, hình phạt đang được áp dụng. Đây là cơ sở để nhìn nhận một cách toàn diện hơn về việc bảo vệ gà lôi trắng nói riêng và động vật hoang dã nguy cấp nói chung.
2. Toàn cảnh vụ việc
Năm 2024, Thái Khắc Thành mua và nuôi ba cá thể gà lôi trắng với mục đích sinh sản nhưng không thực hiện thủ tục đăng ký với cơ quan có thẩm quyền. Đến năm 2025, ông nhân giống được 10 con non và rao bán trên mạng xã hội. Quá trình giao dịch bị phát hiện, cơ quan chức năng thu giữ toàn bộ số gà con cùng 3 cá thể trưởng thành tại nhà bị cáo. (Văn, 2025) Kết quả giám định xác định cả mười ba cá thể đều là gà lôi trắng, thuộc nhóm IB theo Nghị định 84/2021/NĐ-CP của Chính phủ: Sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị định số 06/2019/NĐ-CP ngày 22 tháng 01 năm 2019 của Chính phủ về quản lý thực vật rừng, động vật rừng nguy cấp, quý, hiếm và thực thi Công ước về buôn bán quốc tế các loài động vật, thực vật hoang dã nguy cấp.
Bị cáo khai nhận biết đây là loài nguy cấp nhưng vẫn bán để kiếm lời. Cơ quan tố tụng khởi tố Thành về tội “Vi phạm quy định về bảo vệ động vật nguy cấp, quý, hiếm” theo điểm b khoản 2 Điều 244 BLHS 2015, với khung hình phạt từ 5 đến 10 năm tù. Ngày 8/8/2025, Tòa án nhân dân khu vực 5 (Hưng Yên) xét xử sơ thẩm và tuyên phạt 6 năm tù giam, kèm phạt bổ sung 30 triệu đồng.
Sau đó, Chánh án TAND tỉnh Hưng Yên đã chỉ đạo thay đổi biện pháp ngăn chặn, cho bị cáo tại ngoại và kiến nghị áp dụng Thông tư 27/2025/TT-BNNMT quy định về quản lý loài nguy cấp, quý, hiếm; Nuôi động vật rừng thông thường và thực thi công ước về buôn bán quốc tế các loài động vật, thực vật hoang dã nguy cấp (có hiệu lực từ 1/7/2025), theo đó gà lôi trắng được chuyển từ nhóm IB sang nhóm IIB với chế tài nhẹ hơn. Ngày 13/8/2025, Viện kiểm sát nhân dân tỉnh Hưng Yên kháng nghị toàn bộ bản án sơ thẩm, đề nghị hủy án để xét xử lại theo quy định mới. Vụ án hiện đang chờ xét xử phúc thẩm. (Mai, Sơn, Lam, 2025)
Từ vụ án Thái Khắc Thành có thể thấy phát sinh nhiều vấn đề pháp lý, trong đó nổi bật là tiêu chí nào để Tòa án xác định hành vi đủ yếu tố cấu thành tội “Vi phạm quy định về bảo vệ động vật nguy cấp, quý, hiếm” và vì sao Tòa sơ thẩm tuyên mức án 6 năm tù. Đây sẽ là câu hỏi trung tâm cho bài nghiên cứu, đồng thời gợi mở yêu cầu nâng cao chất lượng công tác xây dựng và phổ biến pháp luật, đào tạo cán bộ thực thi để bảo đảm áp dụng thống nhất, đúng thời điểm và bảo vệ hài hòa lợi ích của Nhà nước, xã hội và người dân.
3. Khung pháp luật hiện tại ở Việt Nam về bảo vệ động vật hoang dã
Khung pháp lý về bảo vệ động vật hoang dã ở Việt Nam được xây dựng khá toàn diện, bao quát nhiều lĩnh vực và cấp độ quản lý khác nhau.
Trước hết, Luật Đa dạng sinh học năm 2008, sửa đổi bổ sung 2018 tại Điều 3 giải thích rõ khái niệm “động vật hoang dã” (Quốc hội Việt Nam, 2008) và “loài nguy cấp, quý, hiếm được ưu tiên bảo vệ” (Quốc hội Việt Nam, 2008), từ đó xác định phạm vi điều chỉnh đối với các loài trong tự nhiên, không chỉ giới hạn ở động vật rừng mà còn bao gồm cả các loài sinh vật dưới nước và trong các hệ sinh thái khác.
Tiếp theo, Luật Lâm nghiệp năm 2017 quy định về quản lý, bảo vệ rừng gắn liền với bảo vệ các loài động vật hoang dã trong hệ sinh thái rừng. Luật Thủy sản năm 2017 quy định về bảo vệ nguồn lợi thủy sản, trong đó có các loài thủy sinh quý hiếm. Ngoài ra, các nghị định hướng dẫn như Nghị định 06/2019/NĐ-CP của Chính phủ: Về quản lý thực vật rừng, động vật rừng nguy cấp, quý, hiếm và thực thi Công ước về buôn bán quốc tế các loài động vật, thực vật hoang dã nguy cấp, Nghị định 84/2021/NĐ-CP hay gần đây nhất còn có Thông tư 27/2025/TT-BNNMT.
Về vi phạm và chế tài xử lý, Nghị định 35/2019/NĐ-CP của Chính phủ: Quy định xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực Lâm Nghiệp, còn Nghị định số 38/2024/NĐ-CP của Chính phủ: Quy định xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực thủy sản. Bộ luật Hình sự cũng quy định tội phạm vi phạm các quy định về bảo vệ động vật hoang dã gồm 02 tội danh là Điều 234 “Tội vi phạm quy định về bảo vệ động vật hoang dã” và Điều 244 “Tội vi phạm quy định về bảo vệ động vật nguy cấp, quý, hiếm”, với các khung hình phạt nghiêm khắc, có thể lên đến 15 năm tù. (Quốc hội Việt Nam, 2025) Bên cạnh đó, việc ban hành Nghị quyết số 05/2018/NQ-HĐTP hướng dẫn các tội vi phạm quy định về bảo vệ động vật hoang dã, quý, hiếm áp dụng Điều 234 về tội vi phạm quy định về bảo vệ động vật hoang dã và Điều 244 về tội vi phạm quy định về bảo vệ động vật nguy cấp, quý, hiếm của Bộ luật Hình sự (gọi tắt là Nghị quyết số 05/2018), cùng với Án lệ số 58/2023/AL về tình tiết định khung hình phạt tại điểm c khoản 3 Điều 244 của Bộ luật Hình sự đã kịp thời hỗ trợ nâng cao hiệu quả công tác điều tra, truy tố và xét xử các tội phạm liên quan đến động vật hoang dã.
Ngoài luật quốc gia, Việt Nam còn tham gia Công ước CITES (1973) từ năm 1994, cam kết kiểm soát thương mại quốc tế các loài động vật, thực vật hoang dã nguy cấp. Việc thực thi CITES tại Việt Nam được giao cho Bộ Nông nghiệp và Môi trường.
4. Tiêu chí định tội và bình luận về hình phạt trong vụ án gà lôi trắng
4.1. Cấu thành tội phạm
Để xác định loại vi phạm của một hành vi có vi phạm quy định về bảo vệ động vật hoang dã cần dựa trên nhiều yếu tố. Trước tiên, yếu tố nền tảng cần xác định là đối tượng bị tác động, ở đây là các loài động vật hoang dã. Trong phạm vi bài viết này, nhóm tác giả chỉ phân tích vấn đề dưới góc độ vi phạm hình sự.
Thứ nhất, về mặt khách thể, quan hệ xã hội bị xâm phạm ở đây là trật tự quản lý nhà nước trong lĩnh vực bảo vệ động vật rừng nguy cấp, quý, hiếm, cụ thể đối tượng bị tác động là các động vật hoang dã có môi trường sống tự nhiên trong rừng. Theo quy định hiện hành, pháp luật Việt Nam phân loại động vật hoang dã thành 02 nhóm chính, bao gồm: (i) Nhóm IB bao gồm các loài động vật rừng đang bị đe dọa tuyệt chủng nghiêm cấm khai thác, sử dụng vì mục đích thương mại; (ii) Nhóm IIB bao gồm các loài động vật rừng chưa bị đe dọa tuyệt chủng nhưng có nguy cơ bị đe dọa nếu không được quản lý chặt chẽ, hạn chế khai thác, sử dụng vì mục đích thương mại. (Chính phủ, 2019) Sự khác biệt chính giữa hai nhóm động vật này là ở mức độ bị đe dọa tuyệt chủng của chúng.
Theo đó, cá nhân và pháp nhân không được quyền xâm phạm đến các chủ thể được liệt kê trong danh mục thuộc nhóm IB và IIB được đề cập bao gồm các hành vi săn bắt, nuôi, giết, vận chuyển, tàng giữ, buôn bán trái phép và nhiều hành vi khác được quy định tại Điều 234 và 244 Bộ luật Hình sự 2015 (sửa đổi, bổ sung 2017) (“BLHS 2015”). Như vậy, nếu cá nhân, pháp nhân với các hành vi trên xâm phạm đến động vật hoang dã thuộc danh mục được pháp luật bảo vệ thì được xem là hành vi xâm phạm đến chế độ quản lý nhà nước về bảo vệ động vật hoang dã – là khách thể của tội phạm.
Thứ hai, về mặt khách quan, cần xem xét đến các vấn đề liên quan đến hành vi, hậu quả và mối quan hệ giữa hai yếu tố này. Các hành vi săn bắt, giết, nuôi, nhốt, tàng trữ, vận chuyển, buôn bán trái phép và tàng trữ, vận chuyển, buôn bán trái phép bộ phận cơ thể hoặc sản phẩm của động vật hoang dã được liệt kê vào các danh mục nguy cấp. (Quốc hội Việt Nam, 2025) Ngoài ra, đây là tội phạm không bắt buộc phải có dấu hiệu liên quan đến hậu quả của hành vi vi phạm. Do đó, mối quan hệ nhân quả giữa hành vi và hậu quả là không cần xét đến.
Thứ ba, về mặt chủ quan, liên quan yếu tố lỗi của hành vi vi phạm. Đây là một vấn đề liên quan đến khoa học pháp lý hình sự, không có quy định cụ thể liên quan đến hành vi xâm phạm việc bảo vệ động vật hoang dã. Tùy vào các tình huống thực tế, yếu tố lỗi của hành vi sẽ được cơ quan chức năng xác định.
Thứ tư, về mặt chủ thể của tội phạm, người thực hiện hành vi phạm tội cần có đủ năng lực trách nhiệm hình sự và đạt độ tuổi nhất định mà BLHS 2015 quy định đối với mỗi loại tội phạm. Đối với tội phạm liên quan đến xâm phạm động vật hoang dã, độ tuổi chịu trách nhiệm là từ đủ 16 tuổi. (Quốc hội Việt Nam, 2025)
4.2. Bình luận phán quyết của Tòa
Khi đối chiếu với các cấu thành tội phạm, yếu tố then chốt và gây tranh cãi trong vụ án này là về khách thể. Hành vi của ông Thành xâm phạm đến trật tự quản lý nhà nước trong lĩnh vực bảo vệ động vật rừng nguy cấp, quý, hiếm được pháp luật hình sự bảo vệ. Hơn 10 cá thể gà lôi trắng được ông Thành nuôi nhốt, nhân giống là loài động vật hoang dã thuộc nhóm IB, nhóm động vật bị cấm khai thác, nuôi nhốt, buôn bán theo quy định của pháp luật hình sự. (Chính phủ, 2019) Đồng thời, do nuôi nhốt số lượng lớn cá thể động vật được bảo vệ, ông Thành phải chịu tình tiết tăng nặng theo điểm b khoản 2 Điều 244 BLHS 2015 (sửa đổi bởi khoản 64 Điều 1 BLHS 2017) với mức phạt tù từ 5 đến 10 năm. Đó cũng chính là cơ sở pháp lý then chốt để tòa án định khung hình phạt đối với ông Thành.
Tuy nhiên, tại thời điểm xét xử vụ án, Thông tư 27/2025/TT-BTNMT của Bộ tài Nguyên và Môi trường đã thay đổi phân loại đối với gà lôi trắng, từ nhóm IB xuống nhóm IIB. Đây chính là điểm gây tranh cãi về bản án của Tòa. Thông tư 27 chưa nêu rõ sự thay đổi này có thay thế quy định tại Phụ lục I Nghị định 84 hay không. Trên nguyên tắc giải quyết xung đột pháp luật, văn bản quy phạm có hiệu lực pháp lý cao hơn sẽ được ưu tiên áp dụng. (Quốc hội Việt Nam, 2025) Như vậy, Nghị định 84 sẽ được ưu tiên. Tuy nhiên, cũng tại Điều 58 Luật BHVBQPPL 2025, việc áp dụng văn bản pháp luật trong nước không được cản trở việc thực hiện các điều ước quốc tế. Khi này, Thông tư 27 lại tương thích hơn với CITES. Ngoài ra, Chính phủ đã phân quyền phân cấp, cho phép Bộ Nông nghiệp & Môi trường điều chỉnh Danh mục nói trên một cách linh hoạt phù hợp với thực tiễn. (Chính phủ, 2025) Với các cơ sở trên đây, có căn cứ để Tòa án ưu tiên áp dụng quy định mới theo hướng có lợi cho bị cáo. Theo đó, các động vật thuộc nhóm IIB khi xâm phạm sẽ bị xử lý với khung hình phạt thấp hơn. Tòa sơ thẩm đã không áp dụng quy định mới có lợi cho bị cáo. Theo nguyên tắc của luật hình sự, một hành vi chỉ bị coi là tội phạm khi được BLHS quy định tại thời điểm thực hiện. Nếu luật mới bỏ tội danh hoặc quy định hình phạt nhẹ hơn, người phạm tội sẽ được áp dụng theo hướng có lợi. (Quốc hội Việt Nam, 2025) Nếu Tòa sơ thẩm áp dụng quy định mới, ông Thành có thể sẽ chỉ phải chịu khung hình phạt nhẹ hơn.
Do đó, nếu áp dụng quy định mới, cơ quan điều tra sẽ phải xem xét lại 13 cá thể Gà lôi trắng mà ông nuôi, bán có phải mẫu vật khai thác từ tự nhiên hay không. Nếu không chứng minh được yếu tố này, ông có thể không phải chịu trách nhiệm hình sự, mà chỉ bị xử phạt hành chính.
Vụ án này là minh họa điển hình cho mối quan hệ giữa thời điểm thực hiện hành vi và thời điểm xét xử trong luật hình sự. Về lý luận, nguyên tắc nullum crimen, nulla poena sine lege (Mokhtar, 2005) cho thấy hành vi của ông Thành năm 2022 rõ ràng cấu thành tội phạm vì Gà lôi trắng thuộc Nhóm IB, cấm tuyệt đối nuôi, buôn bán. Tuy nhiên, đến năm 2025, khi xét xử, chính sách đã thay đổi: Gà lôi trắng được chuyển xuống Nhóm IIB. Điều này buộc Tòa phải cân nhắc áp dụng nguyên tắc luật hình sự có lợi cho người phạm tội. Việc Tòa sơ thẩm chỉ áp dụng luật cũ, bỏ qua sự thay đổi có lợi phản ánh sự cứng nhắc, mang tính “hồi tố bất lợi”. Điều này không chỉ đặt dấu hỏi về tính hợp pháp của bản án mà còn về tính hợp lý trong chính sách hình sự: nếu luật mới đã nới lỏng, thì việc duy trì quy định cũ có thể làm giảm niềm tin vào sự nhân đạo và linh hoạt của pháp luật.
5. Kết luận
Vụ án Thái Khắc Thành cho thấy tính phức tạp trong áp dụng pháp luật bảo vệ động vật hoang dã, đặc biệt khi chính sách pháp lý có sự thay đổi về phân loại loài và mức độ chế tài. Bản án sơ thẩm đã áp dụng khung hình phạt theo quy định cũ và bộc lộ hạn chế nghiêm trọng trong việc tuân thủ nguyên tắc áp dụng pháp luật hình sự có lợi cho người phạm tội khi có luật mới hoặc chính sách hình sự thay đổi. Trường hợp này không chỉ gợi mở về sự cần thiết của việc nâng cao chất lượng công tác xây dựng và phổ biến pháp luật để người dân và các bên liên quan nắm rõ quy định, mà còn nhấn mạnh trách nhiệm của cơ quan tiến hành tố tụng trong việc cập nhật, áp dụng thống nhất và kịp thời các văn bản pháp luật mới. Từ đó, bài học rút ra là cần xây dựng hệ thống pháp luật minh bạch, đồng bộ, bảo đảm sự cân bằng giữa mục tiêu bảo tồn đa dạng sinh học, duy trì trật tự xã hội và bảo vệ quyền, lợi ích hợp pháp của công dân.
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
Văn bản quy phạm pháp luật
1. Convention on International Trade in Endangered Species of Wild Fauna and Flora (CITES). (1973). United Nations Treaty Series, 993, 243.
2. Bộ luật Hình sự 2015, sửa đổi bổ sung 2017 và 2025.
3. Luật Lâm nghiệp số 2017, sửa đổi bổ sung bởi 2023.
4. Luật Đa dạng sinh học 2008, sửa đổi bổ sung 2018.
5. Nghị quyết 05/2018/NQ-HĐTP hướng dẫn áp dụng Điều 234 về tội vi phạm quy định về bảo vệ động vật hoang dã và Điều 244 về tội vi phạm quy định về bảo vệ động vật nguy cấp, quý, hiếm của Bộ luật Hình sự do Hội đồng Thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao ban hành.
6. Nghị định số 38/2024/NĐ-CP của Chính phủ: Quy định xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực thủy sản.
7. Nghị định số 84/2021/NĐ-CP của Chính phủ: Sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị định số 06/2019/NĐ-CP ngày 22 tháng 01 năm 2019 của Chính phủ về quản lý thực vật rừng, động vật rừng nguy cấp, quý, hiếm và thực thi Công ước về buôn bán quốc tế các loài động vật, thực vật hoang dã nguy cấp.
8. Nghị định 06/2019/NĐ-CP của Chính phủ: Về quản lý thực vật rừng, động vật rừng nguy cấp, quý, hiếm và thực thi Công ước về buôn bán quốc tế các loài động vật, thực vật hoang dã nguy cấp.
9. Án lệ số 58/2023/AL về tình tiết định khung hình phạt tại điểm c khoản 3 Điều 244 của Bộ luật Hình sự.
10. Thông tư 27/2025/TT-BNNMT quy định về quản lý loài nguy cấp, quý, hiếm; Nuôi động vật rừng thông thường và thực thi công ước về buôn bán quốc tế các loài động vật, thực vật hoang dã nguy cấp.
11. Nghị định số 136/2025/NĐ-CP của Chính phủ: Quy định phân quyền, phân cấp trong lĩnh vực nông nghiệp và môi trường.
Nguồn điện tử
1. Dân Trí. (25 April 2025). ‘Khởi tố đối tượng mua gà lôi trắng về gây giống bán kiếm lời’ . <https://dantri.com.vn/phap-luat/khoi-to-doi-tuong-mua-ga-loi-trang-ve-gay-giong-ban-kiem-loi-20250425123019146.htm> truy cập ngày 24/8/2025.
2. Báo Pháp Luật TP Hồ Chí Minh. (13 August 2025). ‘Toàn cảnh vụ anh nông dân nuôi gà lôi trắng và bản án 6 năm tù cho đến nay’ <https://plo.vn/share865408.html> truy cập ngày 24/8/2025.
3. Mokhtar, A. Crimen, N. Lege, N, P, S. 2005. Aspects and Prospects. Statute Law Review, Tập 26, Xuất bản 1, 2005, Trang 41–55. https://doi.org/10.1093/slr/hmi005.